Michał Jasieński

absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (magisterium) i Harvard University (doktorat). Od 1999 roku uczy w Wyższej Szkole Biznesu – National Louis University w Nowym Sączu o metodach myślenia kreatywnego. Autor esejów o poezji i zwierzętach zmyślonych, a nawet jakichś wierszy.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp    

1. Świadomość własnego myślowego bałaganiarstwa    
2. Myślenie krytyczne potrzebuje obiektywizmu w wyborze kryteriów   
3. „Cuda, cuda ogłaszają!”   
4. Myślenie krytyczne i kreatywność nie potrzebują ideologii ani z prawej, ani z lewej strony   
5. O budowaniu tożsamości, także narodowej    
6. O zadawaniu pytań i szukaniu przyczyn     
7. Zasada dostępności psychicznej oraz znaczenie powszechności opinii   
8. Autor tak, autorytet nie    

Część 1. Kategorie i klasyfikacje     

Rozdział 1. O logice klasyfikowania    

1.1. Encyklopedia Borgesa, czyli o splątanych kategoriach    
1.2. Domeny doświadczenia i mitologie 

Rozdział 2. Obiekty czy relacje, rzeczowniki czy czasowniki?   

2.1. Zasady, na których opieramy klasyfikowanie    
2.2. Kto gdzie przynależy?     

Rozdział 3. Rasy jako przykład klasyfikowania ludzi napędzanego przez ideologię     

3.1. Wygląd     
3.2. Myślenie    
3.3. Idea rasy w kulturze     
3.4. Psychologia rasizmu   
3.5. Rasa czy inne cechy, czyli Martin Luther King czy Malcolm X?  

Rozdział 4. Płeć biologiczna i tożsamość płciowa jako wymiary klasyfikowania – spekulacje polemiczne

4.1. Różnorodność tożsamości płciowej    
4.2. Czy wypowiadać się o płci i kategoriach tożsamości płciowej?   
4.3. Jak wypowiadać się o kategoriach tożsamości?   
4.4. Nie ma sportów „kobiecych”, są sporty „żeńskie”    
4.5. Zakończenie, czyli „nie pytaj i nie mów” o genderze  

Rozdział 5. Szaleństwo katalogowania – preteksty zawsze się znajdą   

5.1. Pany i chamy – klasyfikowanie ludzi napędzane przez poczucie wyższości klasowej     
 5.2. Nieprawidłowi bogowie – klasyfikowanie ludzi napędzane przez wiarę religijną     
 5.3. Epitety to objawy (bezsilnej) kategoryzacji    
 5.4. Zakończenie     

Część 2. Skala, zmienność i przewidywalność świata   

Rozdział 6. O ograniczeniach naszego poczucia skali zdarzeń   

6.1. Wizualizacja skali: długość jako obraz czasu    
 6.2. Konsekwencje przyrastania i ubywania    
 6.3. Ilościowa ocena zjawisk jest niełatwa i wrażliwa na presję „towarzyską”     

Rozdział 7. Losowość

 7.1. Szukanie sensu tam, gdzie jest lub tam, gdzie go nie ma    
 7.2. Kłopoty z oceną prawdopodobieństwa zdarzeń, gdy niecierpliwie oczekujemy „sprawiedliwości dziejowej” – błąd gracza     
 7.3. Kłopoty z oceną prawdopodobieństwa zdarzeń, gdy stereotypy wygrywają –błąd zbitek pojęciowych 

Część 3. Decyzje    

Rozdział 8. Ograniczenia i założenia, czyli nasze myślenie ma różne wyrostki robaczkowe     

8.1. Podejmowanie decyzji – kłopoty z podejściem klasycznym     
 8.2. Ograniczona racjonalność w życiu codziennym i społecznym     
 8.3. Milczące założenia   

Rozdział 9. Asymetrie, konteksty i zakotwiczenia targają naszym „zdrowym” rozsądkiem    

9.1. Ryzyko czy bezpieczeństwo     
 9.2. Analiza kosztów i zysków przy podejmowaniu decyzji – konteksty, czyli efekt otoczenia  
 9.3. Efekt zakotwiczenia, czyli dlaczego noszę zielone szelki     

Rozdział 10. Użyteczność zysków i strat     

10.1. Nasze decyzje: co nam w głowach siedzi, czyli aukcje jako poligon doświadczalny    
10.2. Zasada drugiej ceny   
10.3. Aukcja banknotu: inna wersja zasady drugiej ceny     
10.4. Przywiązanie do zysków i niechęć do strat    
10.5. Rozdzielanie zysków i łączenie strat     
10.6. Konflikt pomiędzy wartościami materialnymi i niematerialnymi     

Rozdział 11. O podejmowaniu decyzji, gdy sprawy są skomplikowane    

11.1. Błąd Leibniza, czyli ograniczona racjonalność może wynikać z niedostatecznej cierpliwości     
11.2. Ułamkowy menedżer, czyli nasza niemoc może wynikać z zapatrzenia na matematyczną elegancję   
11.3. Sztuczka Jeffersona (i D’Hondta), czyli ułamkowy poseł    
 11.4. Problem Monty’ego Halla. Gdy ograniczona racjonalność wynika po prostu ze złożoności problemu    
 11.5. Metoda Saaty’ego, czyli decyzje pod kontrolą    
 11.6. Zadanie Wasona, czyli odwracamy karty, aby potwierdzać, ale lepiej jest zaprzeczać  

Część 4. Przyczyny    

Rozdział 12. Analizowanie przyczyn – metody lekkie, łatwe i przyjemne   

 12.1. Metoda pytań „dlaczego?”    
 12.2. Diagram „ościsty” (Ishikawy) – porządkowanie myślenia o przyczynach     
 12.3. Analiza jakości pracy – przykład uporządkowanego myślenia o przyczynach    

Rozdział 13. Kryteria dla ustalenia związku przyczynowego pomiędzy zjawiskami   

 13.1. Siła związku   
 13.2. Zgodność    
 13.3. Specyficzność     
 13.4. Związek czasowy     
 13.5. Gradient     
 13.6. Sens     
 13.7. Spójność  
 13.8. Eksperyment     
 13.9. Analogie   
13.10. Uwagi końcowe o przyczynach, odpowiedzialności i winie    

Rozdział 14. Eksperymenty w służbie racjonalności, czyli czy można zrozumieć świat  bez statystyki    

 14.1. Prawidłowy opis świata pełnego zmienności     
 14.2. Efekty placebo i nocebo  
 14.3. Co to jest „próba podwójnie ślepa”?   
 14.4. Testowanie przepowiedni astrologicznych    
 14.5. Testowanie przepowiedni różdżkarskich    
 14.6. Testowanie homeopatii   
 14.7. Testowanie skuteczności modlitwy wstawienniczej   
 14.8. Mechanizmy „ponadnaturalne”?  Na szczęście badanie ich nie ma dla nas żadnego znaczenia!    

Krótka modlitwa racjonalisty   
Podziękowania  
Spis rycin   
Bibliografia     
Przypisy

O budowaniu tożsamości, także narodowej

Wróćmy jeszcze do kwestii ingerowania poglądów politycznych w nasze życie. Wydaje mi się, że często jest tak, jakbyśmy sądzili, że nie da się zbudować naszej osobistej tożsamości bez koniecznego zadeklarowania się po jednej z ideologicznych stron – prawej lub lewej. Tak jakby to było niemożliwe, aby stworzyć program partii politycznej bez koniecznego odnoszenia się do programów istniejących partii z prawicy i lewicy. Na pewno można!

Konstruujemy wtedy bowiem nasz program z zupełnie innych pojęć, pomysłów, odnośników do wydarzeń historycznych i bohaterskich postaci, wzorców etycznych i obyczajów. Czyli niekoniecznie „Bóg, honor, ojczyzna” i niekoniecznie Jan Paweł II, Piłsudski i Dmowski. Zamiast tego, na przykład, „przyroda, sztuka, współpraca, nauka, przedsiębiorczość” oraz Stanisław Staszic, Olga Boznańska, Tadeusz Boy-Żeleński, Maria Skłodowska-Curie i Eugeniusz Kwiatkowski. Można znaleźć także przykłady współczesne: Adam Wajrak, Maria Peszek, Janina Ochojska, Michał Bilewicz i Ryszard Florek.

Nie Grunwald (1410), Cud nad Wisłą (1920) i katastrofa w Smoleńsku (2010), tylko rozpoczęcie ochrony przyrody Tatr (1868), budowa portu w Gdyni (1921), powstanie MONAR-u (1978), festiwal w Jarocinie (1980) i odkrycie pierwszej planety pozasłonecznej (1992).

Zwróćmy uwagę, że podałem przykłady wyłącznie związane z Polską, a to może być znacznym ograniczeniem, bo jesteśmy w końcu obywatelami świata i nie musimy zawężać naszych punktów odniesienia tylko do tych nasączonych „polskością”. Nawiązując do, zaproponowanej przeze mnie, wielkiej piątki „przyroda, sztuka, współpraca, nauka, przedsiębiorczość”, dlaczego nie: Rachel Carson, Maria Callas, Robert Schuman, Jonas Salk, oraz Henry Ford? Albo, bardziej współcześnie: David Attenborough, Lady Gaga, Angelina Jolie, Neil deGrasse Tyson oraz Anne Wojcicki?

Oczywiście eurocentryczność oraz „anglosaskość” tych obu list aż bije w oczy. A może to być taka lista: Marina Silva, Nusrat Fateh Ali Khan, Nelson Mandela, Tu Youyou, Muhammad Yunus? Każda z tych osób zasługuje na to, aby poczytać o niej w Wikipedii. Zachęcam, bo są to naprawdę wspaniałe postacie.

Co jest jeszcze charakterystycznego w tej trójce pojęć „Bóg, honor, ojczyzna”? Znacznie łatwiej jest być ich wyznawcami, bo nie wymaga to żadnej wiedzy ani umiejętności! Każdy może być ekspertem od tych spraw. Każdy ma swoje wewnętrzne oprogramowanie związane z wiarą religijną, od bardzo rozbudowanego (osoby głęboko wierzące) do niedziałającego (ateiści). Każdy może się unosić honorem, czcić pamięć żołnierzy wyklętych i nosić znaczek Polski Walczącej w klapie marynarki, nawet jeżeli osobiście nie miał z tym nic wspólnego, nigdy nie był wyklęty ani nigdy nie walczył o Polskę! Każdy może szermować raczej nieprecyzyjnymi pojęciami „patriotyzm” i „ojczyzna”. Nie ma tutaj żadnej bariery wejścia, a patriotyczne wzmożenie jest wręcz podniecające!

Natomiast „przyroda, współpraca, nauka, przedsiębioczość, sztuka” to punkty odniesienia wymagające pracy i wiedzy! To jest wyzwanie. „Przyroda” oczekuje od nas powściągnięcia ludzkiej zachłanności w eksploatacji świata, wrażliwości i rozumienia relacji pomiędzy organizmami oraz szacunku dla skomplikowanych praw fizyki, chemii i biologii. Recykling odpadów jako jeden z objawów tego szacunku to przecież spora fatyga. „Nauka” opiera się na ciężkiej pracy badawczej i zaangażowaniu wielkiej ilości czasu. „Współpraca” wymaga tolerancji dla innych i delikatności budującej kapitał społeczny. „Przedsiębiorczość” to odwaga wystawienia się na ryzyko bankructwa i straty zainwestowanych środków. Wreszcie „sztuka” to umiejętność wyczarowania piękna i mądrości z niczego.

To wszystko bywa trudne i męczące. Znacznie łatwiej jest w USA na Twitterze oskarżyć kogoś o seksizm, rasizm, homofobię i transfobię i, dzięki temu, zaistnieć w mediach jako obrońca sprawiedliwości społecznej. Tak samo jak w Polsce, znacznie łatwiej jest otworzyć rdzennie polskie piwo Okocim, zawinąć się w szalik z napisem i ryczeć: „Polacy, nic się nie stało”.